Ikony i ich historia

Znajomość ikon datuje się już od V lub VI w., ale one wydawałoby się zniknęły w I połowie XX w. Tymczasem niezupełnie, ponieważ poprostu były zabronione: w okresie komunizmu w Rosji nie wolno było ich malować. Pomimo tego, wielu malarzy produkowało i odrestaurowywało ikony potajemnie. W drugiej połowie XX w., ikony mogły wyjść z ukrycia ... Możemy sobie postawić pytanie: co ikona ma w sobie, że jest taka niezwykła ? Dlaczego ludzie, zakonnicy i inni są gotowi ryzykować życie, malując ikony ? „Chrystus”, powiedział św. Paweł „jest obrazem (widzialnym) Boga niewidzialnego” (Kol. 1,15). Innymi słowami: „Ikonografia chrześcijańska przedstawia za pośrednictwem obrazu orędzie ewangeliczne, które Pismo Święte opisuje za pośrednictwem słów. Obraz i słowo wyjaśniają się wzajemnie” ( Katechizm Kościoła Katolickiego, IIcz.: Celebracja misterium chrześcijańskiego, sekcja 116o).

Pierwsze obrazy

Trzeba było długiej drogi, aby zobaczyć ikonę taką, jaką znamy dzisiaj, poprzez dawne reprezentacje. Ta droga przemierza złożone konteksty historyczne i różne zależności kulturalne. Ona przechodzi również przez wojnę w stosunku do świętych obrazów, podczas której furia obrazobórcza zniszczyła liczne ikony, bardzo czczone. Pierwsze obrazy, które do nas dotarły, są malarstwem katakumbów z III wieku. Ukazują one Matkę Bożą w czasie adoracji Trzech Króli, to znaczy, że są podporządkowane tematowi chrystologii. Nie ma w tym nic dziwnego; tak jak mariologia rozwinęła się z chrystologii, tak samo ikonografia Maryi, zależy od ikonografii Chrystusa. Lecz twarze z katakumbów nie są wizerunkami kultu: one nie są czczone, ponieważ nie są reprezentacjami portretowymi Chrystusa i Dziewicy i pozostają w sferze symbolu. Tak jak również święty obraz nie mógł przekroczyć tego limitu, gdyż Kościół wówczas jeszcze niezupełnie wypowiedział się co do rozmiaru misterium Wcielenia, które ukazało się dopiero od pierwszych Soborów.

Święta Dziewica Maryja ogłoszona Matką Boga

Od IV wieku, ikonografia zaczęła się naprawdę rozwijać z wielu powodów, między innymi, ewenement spektakularnego nawrócenia się cesarza Konstantyna w IV wieku, odegrał tutaj dużą rolę. Chrześcijaństwo jest ogłoszone religią państwa w 38O r., a Kościół wszedł w ten sposób w okres pokoju. Odtąd zaczęła się twórczość artystyczna, która zdeterminowała sztukę następnych wieków. III Sobór ekumeniczny, który się zebrał w Efezie w 431 r., proklamował Maryję - Matkę Boga (Theotokos). Zaczęto więc reprezentować Matkę Bożą, królującą uroczyście z boskim Dzieciątkiem na kolanach: Matka Boża Kyriotissa (1). Oto kilka zdań wypowiedzianych jako hołd przez biskupa Aleksandrii, kiedy Maryja została proklamowana Matką Boga:

przez Ciebie jest wysławiana i adorowana Trójca Święta !

przez Ciebie całe stworzenie, będące w niewoli idolatrii, dochodzi do prawdy !

przez Ciebie budowane są Kościoły na całej ziemi i nawracają się narody!

Ikonoklazm: wojna przeciwko świętym obrazom i zwycięstwo Ortodoksji

Wielki pojedynek został zaangażowany między zwolennikami i przeciwnikami ikon, pomiędzy obrońcami Ortodoksji i heretykami: ikonoklazm od 730–843 r. Wojna była doktrynalna. Pierwszy okres (730–780) zaczyna się w 730 r., kiedy to Leon Isaurien (726–741) wydał dekret zabraniający kult ikon, pod pretekstem bałwochwalstwa. Jednakże nie był to tylko konflikt religijny: jest to koniec jednej epoki, dojrzewanie różnych tendencji religijnych, politycznych i ekonomicznych, poddając w wątpliwość wartości we wszystkich dziedzinach. Jest to zjawisko złożone, jednakże wątpliwości dogmatyczne tworzą sedno problemu. Około r. 813, nastąpił okres powrotu do świętych obrazów ale na krótko, bo już od 814 r. wybucha na nowo obrazobórstwo i trwa aż do r.842. Nowy Sobór w 843 r. przynosi triumf Ortodoksji z wychwalaniem ikon we wszystkich kościołach, na skutek ponownego uroczystego potwierdzenia przez autorytet Kościoła, Wcielenia Słowa: „Niewypowiedziane Słowo Boże, stało się wypowiedziane, wcielając się z Ciebie, Matko Boga”.

________________

(1) Najstarsza znana ikona i bez wątpienia to „Dziewica w majestacie”, zachowana w klasztorze Świętej Katarzyny w Sinai. Również sławna ikona „Salus populi Romani”, bardzo czczona w Rzymie z VII-VIII wieku, jak też „Sancta Maria Antiqua”, przechowana w Rzymie.

Bibliografia:

DONADEO Maria, Icônes de la Mère de Dieu, Paris, 1987

NOUWEN Henri, Behold the Beauty of the Lord, 1991

ROUSSEAU Daniel, L’Icône, Splender de Ton Visage, Paris, 1982

SENDLER Egon S.J., L’Icône, Image de l’invisible, Paris, 1981

SENDLER Egon S.J., Les icônes Byzantines de la Mère de Dieu, Paris, 1992

Guide des icônes byzantines